ต้นขี้เหล็ก
ชื่ออื่นๆ : ขี้เหล็กบ้าน
ต้นกำเนิด : เดิมเป็นไม้ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ นับจากหมู่เกาะต่างๆ ของอินโดนีเซีย ไปจนถึงศรีลังกา ในประเทศไทยพบแทบทุกจังหวัด
ชื่อสามัญ : ขี้เหล็กแก่น (ราชบุรี) ขี้เหล็กบ้าน (ลำปาง สุราษฎร์ธานี) ขี้เหล็กหลวง ขี้เหล็กเผือก (ภาคเหนือ) ขี้เหล็กใหญ่ (ภาคกลาง) ยะหา (มาเลเซีย ปัตตานี) ผักจี้ลี้ (ฉาน แม่ฮ่องสอน) แมะขี้เหละ- พะโคะ (กะเหรี่ยง-แม่ฮ่องสอน)
ชื่อวิทยาศาสตร์ : Senna siamea (Lam.) Irwin & Barneby
ชื่อวงศ์ : Fabaceae (Leguminosae)
ลักษณะของต้นขี้เหล็ก
ไม้ยืนต้น สูง 10-15 เมตร ใบประกอบแบบขนนก เรียงสลับ ใบย่อยรูปขอบขนาน กว้างประมาณ 1.5 ซม. ยาว 4 ซม.ใบอ่อนมีขนสีน้ำตาลแกมเขียว ดอกช่อ ออกที่ปลายกิ่ง กลีบดอกสีเหลือง ผลเป็นฝัก แบบยาวและหนา ต้นขี้เหล็กเป็นไม้ยืนต้นขนาดเล็กถึงปานกลาง ผลัดใบ สูงประมาณ 8-15 เมตรลำต้นมักคดงอเป็นปุ่มเปลือกสีเทาถึงสีน้ำตาลดำยอดอ่อนสีแดงเรื่อๆ ใบประกอบเป็นแบบขนนก เรียงสลับกัน มีใบย่อย 5-12 คู่ ปลายสุดมีใบเดียว ใบย่อยรูปขอบขนานด้านบนเกลี้ยงดอกช่อสีเหลืองอยู่ตามปลายกิ่ง ดอกจะบานจากโคนช่อไปยังปลายช่อ กลีบเลี้ยงมี 3-4 กลีบ กลีบดอกมี 5 กลีบ เกสรตัวผู้10 อันผลเป็นฝักแบนยาวมีสีคล้ำ เมล็ดรูปไข่ยาวแบนสีน้ำตาลอ่อนเรียงตามขวางมี 20-30 เมล็ด เนื้อไม้มีสีน้ำตาลแก่เกือบดำ ส่วนของดอกและใบขี้เหล็กใช้เป็นอาหารในหลายประเทศ เช่น ไทย พม่า อินเดีย และมาเลเซีย เป็นต้น
![ใบขี้เหล็ก](https://www.kasettambon.com/wp-content/uploads/2020/12/8088703507_ca6bfa7703_c-800x600-e1630058466707.jpg)
การขยายพันธุ์ของต้นขี้เหล็ก
ใช้เมล็ด
ธาตุอาหารหลักที่ต้นขี้เหล็กต้องการ
ประโยชน์ของต้นขี้เหล็ก
ดอกตูม ยอดอ่อน นำมาประกอบอาหาร ช่วยเจริญอาหาร แก้ท้องผูก ช่วยให้หลับสบาย เนื้อไม้ใช้ก่อสร้าง ทำเครื่องเรือน รากแก้ไข้ บำรุงธาตุ แก้โรคเหน็บชา ลำต้นและกิ่งเป็นยาระบาย ขับปัสสาวะ ทั้งต้น เปลือกต้นแก้ริดสีดวงทวารหนัก เป็นยาอายุวัฒนะ กระพี้บำรุงโลหิต แก่นเป็นยาระบาย แก้เบาหวาน ลดความดัน ช่วยให้นอนหลับ ดอกแก้หืด ขับพยาธิ
![ดอกขี้เหล็ก](https://www.kasettambon.com/wp-content/uploads/2020/12/19341292323_f9250e2412_c-800x599-e1630058493483.jpg)
สรรพคุณทางยาของต้นขี้เหล็ก
- ใบ รสขม ถ่ายพรรดึก ถ่ายกระษัย ถ่ายพิษไข้ พิษเสมหะ ขับปัสสาวะ แก้ระดูขาว แก้นิ่ว ตำพอกแก้เหน็บชา แก้บวม บำรุงโลหิต ดับพิษโลหิต ดองสุราดื่มก่อนนอน แก้นอนไม่หลับ
- ใบอ่อน, ดอกตูมและแก่น -มีสารกลุ่มแอนทราควิโนนหลายชนิดจึงมีฤทธ์ เป็นยาระบาย ใช้ใบอ่อนครั้งละ 2-3 กำมือ ต้มกับน้ำ 1-1.5 ถ้วย เติมเกลือเล็กน้อย ดื่มก่อนอาหารเช้าครั้งเดียว นอกจากนี้ยังพบสารซึ่งมีฤทธิ์กดประสาทส่วนกลาง ทำให้นอนหลับ โดยใช้วิธีนำมาดองเหล้า ดื่มก่อนนอน
- ดอก รสขม แก้โรคประสาท แก้นอนไม่หลับ แก้หืด แก้รังแค เป็นยาระบาย
- ฝัก รสขม แก้ไข้พิษเพื่อปิตตะ ไข้เพื่อเสมหะ เปลือกฝัก รสขมเฝื่อน แก้เส้นเอ็นตึง แก้กระษัย
- เปลือกต้น รสขม แก้กระษัย แก้ริดสีดวงทวาร กระพี้ รสขมเฝื่อน ถอนพิษไข้ แก้ไข้เพื่อดี แก้กระษัยเส้นเอ็น แก่น รสขมเฝื่อน ถ่ายพิษถ่ายเส้น ถ่ายม้าม แก้กระษัย แก้เหน็บชา แก้ไข้เพื่อกระษัย ขับโลหิต แก้เตโชธาตุพิการ ทำให้ตัวเย็น แก้แสบตา แก้กามโรค หนองใส ราก รสขม แก้ไข้ แก้ไข้กลับ ไข้ช้ำ รักษาแผลกามโรค
![ฝักขี้เหล็ก](https://www.kasettambon.com/wp-content/uploads/2020/12/19967447581_5b0d067fb1_c-800x599-e1630058580282.jpg)
คุณค่าทางโภชนาการของต้นขี้เหล็ก
การแปรรูปของต้นขี้เหล็ก
นิยมปลูกประดับเพื่อให้ร่มเงา ยอดอ่อนและช่อดอกเก็บกินได้ตลอดปี มีมากช่วงปลายฤดูฝน ต้มจิ้มน้ำพริกหรือทำเป็นแกงต่าง ๆ อาทิ แกงขี้เหล็กใส่ปลาย่าง แกงขี้เหล็กใส่ใบย่านางแกงเลียงของชาวใต้ แกงบวนของชาวเหนือ ดอกตูมและใบอ่อนมีรสขม มีสรรพคุณเป็นยาระบายอ่อน ๆ คนโบราณนิยมใช้ใบขี้เหล็กมาบ่มมะม่วง รากขี้เหล็กช่วยตรึงไนโตรเจนทำให้ดินมีความอุดมสมบูรณ์ขึ้น
แหล่งข้อมูลที่น่าเชื่อถือ : http://www.bedo.or.th/lcdb/biodiversity/view.aspx?id=9241&SystemType=BEDO
https:// th.wikipedia.org
http:// trees4school.hsw.ac.th
https://www.flickr.com